Architektonika zmysłów: sensoria, hierarchie i (re)konfiguracje

Paneliści

prof. dr hab. Anna Królikiewicz

fot. Hanna Krupińska

dr hab. Dorota Koczanowicz, prof. UWr

fot. P. J. Fereński

Temat panelu

Moderatorka: dr hab. Dorota Koczanowicz, prof. UWr

Zmysły są źródłem subiektywnego doświadczenia, a jednocześnie to prywatne odczucie umożliwia orientację w środowisku naturalnym i świecie społecznym. Co więcej same zmysły nie są neutralnym kanałem – ich pozycję i potencjał definiuje kultura.

Od kilku dekad trwa intelektualna praca nad przewartościowaniem znaczenia i funkcji zmysłów. Takie koncepcje, jak „zmieszane ciała” mingled bodies (Michel Serres), światy zmysłów (Tim Ingold), somaetetyka (Richard Shusterman), cielesność architektury (Juhani Pallasmaa), smak haptyczny (Nicola Perullo), haptyczność doświadczenia przeszłości (Carolyn Korsmeyer) są świadectwem ruchu myślowego budującego nowe sensorium. Zintegrowane zmysły zyskują w nim nową ocenę, dzięki czemu ma miejsce przeformułowanie sposobów opisów doświadczania świata, w tym świata społecznego. Zmysły mają tu pozycję równorzędną z dyskursywnym językiem, są też analizowane jako proces będący częścią działania w świecie. Nowe sensorium daje nadzieję na odrzucenie starych przesądów i obaw prowadzących do dyskredytacji zmysłów kontaktu. Jest ono definiowane w dużej części poprzez wartości estetyczne, towarzyszy mu również autorefleksja oraz wzmożona świadomość etyczna. Smak umieszczony na styku przyjemności i wiedzy, przestaje być narzędziem hierarchizacji społecznej, a staje się zadaniem etycznym. Dotyk natomiast przedstawiany jest jako jeden z ważniejszych wymiarów naszej tożsamości, dzięki temu, że umożliwia zakorzenienie w przestrzennym świecie oraz wprowadza w żywy, ucieleśniony kontakt z przeszłością.

Problematyka ta nabrała szczególnego znaczenia w dobie pandemii, kiedy doświadczaliśmy swoistego odcieleśnienia, co z całą siłą uświadamiało nam, jak ważne są zmysły kontaktu. W obliczu pandemii i związanego z nią nakazu dystansu zmysł dotyku został radykalnie ograniczony. Zarażeni COVID-19 tracą również smak i węch. Pojawiały się liczne, dramatyczne świadectwa tego, jak bolesna dla ludzi jest utrata powiązań ze światem, które zapośrednicza ciało. To jeden z wielu powodów, który skłania do ponownego przemyślenia i przedyskutowania sytuacji człowieka, który – pomimo całego oprzyrządowania, w jakie wyposaża go współczesna cywilizacja – nie jest w stanie uwolnić się od potrzeby najbardziej rudymentarnych form kontaktu z otoczeniem.

Paneliści rozmawiać będą o (1) mechanizmach tworzenia architektoniki zmysłów; (2) formach emancypacji zmysłów kontaktu w sztuce; (3) trudnościach i sposobach nazywania doświadczeń zmysłowych; (4) propozycji porzucenia idei „dobrego smaku”, jako rezultatu treningu opartego o aksjologię sztywnych hierarchii, na rzecz idei „smaku jako zadania”, czyli procesu kojarzonego z koniecznością praktycznego i ciągłego dostrajania się do środowiska; (5) relacji między działaniem, zmysłami i wyobraźnią; (6) odczuwaniu zmysłowym poza zmysłami; (7) zmysłach jako uprzedmiotowieniu czucia; (8) różnicy pomiędzy „światami zmysłów” i „czuciem świata”.

Tim Ingold (ur. 1948 r.) jest profesorem antropologii społecznej, dyrektorem Instytutu Antropologii na Uniwersytecie Aberdeen. Jest także członkiem British Academy i Royal Society of Edinburgh.

Tytuł licencjata z antropologii społecznej uzyskał na Uniwersytecie w Cambridge w 1970 r., a doktorat w 1976 r.

W ramach pracy doktorskiej w latach 1971 – 1972 prowadził terenowe badania etnograficzne wśród Lapończyków Saami z północno-wschodniej Finlandii. Jego znakomita monografia The Skolt Lapps Today (1976) to studium adaptacji ekologicznej, organizacji społecznej i polityki etnicznej tej małej społeczności zorganizowanej w warunkach powojennego przesiedlenia.

Kontynuował swoje badania nad północnymi łowiecko-zbierackimi ludami okołobiegunowymi i ich relacjami ze światem zwierząt (stadami i polowaniami na renifery), czego efektem była druga książka, Hunters, pastoralists and ranchers: reindeer economies and their transformations (1980), która doprowadziła do bardziej ogólnych zainteresowań relacjami człowiek – zwierzę – środowisko oraz między ruchem i poznaniem.

W konsekwencji Ingold badał jak ludzie wytwarzają i wykorzystują bardziej złożone narzędzia, komunikują się w złożony sposób i angażują w różnorodne formy życia społecznego. Szerzej: badał relacje między językiem i technologią. (Tools, language and cognition in human evolution, red. Tim Ingold, Kathleen Gibson, 1993).

W swym relacyjnym podejściu Tim Ingold prowadzi badania nad materialnością ludzkiego działania, pokazując zarówno jak człowiek zmienia swoje otoczenie, jak i jest przez nie zmieniany.

W ten sposób udaje mu się wiązać antropologię techniki i sztuki z badaniami nad percepcją środowiskową oraz badaniami ucieleśnionych praktyk, umiejętności percepcji i działania w społecznych i środowiskowych kontekstach. Prof. Ingold pokazuje, że relacja człowieka ze światem realizuje się w materialnym zaangażowaniu w tworzenie przestrzeni zamieszkiwanej. Jego interdyscyplinarne zainteresowania zręcznie łączą antropologię, archeologię, sztukę i architekturę (The Perception of the Environment, 2000).

Najważniejsze publikacje:

– The appropriation of nature: essays on human ecology and social relations. Manchester: Manchester University Press 1986;

– The perception of the environment: essays on livelihood, dwelling and skill. London: Routledge 2000;

– Being Alive: Essays on Movement, Knowledge and Description. Routledge, London, 2011;

– The Life of Lines. Routledge, London, 2015.

W Polsce ukazał się zbiór esejów Tima Ingolda Splatać otwarty świat. Architektura, antropologia, design, wybrany i opracowany przez Ewę Klekot (tłumaczenie Ewa Klekot i Dorota Wąsik, Instytut Architektury, Warszawa, 2018).

Nicola Perullo (Livorno, 1970) jest profesorem zwyczajnym estetyki. Stopień licencjata (summa cum laude) z filozofii uzyskał w 1994 r. za pracę o Derridzie i Wittgensteinie pod kierunkiem Aldo G. Garganiego i Jacquesa Derridy. Uzyskał doktorat z filozofii z wyróżnieniem w 2001 roku na Uniwersytecie w Pizie za rozprawą o Giambattista Vico, pod kierunkiem Leonardo Amoroso. W 1997 roku przetłumaczył i zredagował prace Derridy dla Raffaello Cortina Limited Inc. W tym okresie napisał też wiele esejów dla Journal aut-aut. Jego pierwsza książka Bestie e Bestioni. Il problema dell’animale in Vico wyszła w 2002 roku (Guida Editore).

W 2002 roku zaczął pracę na Uniwersytecie Nauk Gastronomicznych i rozpoczął badania nad filozoficznymi i estetycznymi podstawami jedzenia i smaku. Był pionierem we Włoszech badań nad estetyką jedzenia i smaku cielesnego. Jego pierwsza publikacja, Per un’estetica del cibo, Aeshetica Edizioni (2006), otworzyła drogę do kolejnych badań , przedstawionych w: L’altro gusto (ETS, 2008) i Filosofia della gastronomia laica, (Meltemi, 2010). Wydana w 2012 roku, Il gusto come esperienza, przyczyniła się do nowego ujęcia smaku cielesnego. Książka została przetłumaczona na język angielski i wydana przez Columbia University Press w 2016 roku (Taste as Experience) oraz na portugalski (2015). Powiązania między jedzeniem a sztuką to kolejna dziedzina badań, która zaowocowała książką La cucina è arte? Filosofia della passione culinaria (Carocci, 2013).

W ciągu ostatnich ośmiu lat jego badania koncentrują się na stworzeniu koncepcji partycypacyjnego i implikacyjnego modelu wiedzy. Jednym z analizowanych przypadków było wino, wybrane jako przykład praktykowania ekologicznego paradygmatu wartościowania. Dwie książki Epistenologia. Il vino e la creatività del tatto (Mimesis, 2016) i Il gusto non è un senso ma un compito (Mimesis, 2018) mieszczą się w tej dziedzinie i stały się niej ważnym punktem odniesienia. Ukazały się też w języku angielskim jako części książki Epistenology. Wine as Experience (Columbia University Press, 2020).

Jego najnowsza książka Estetica ecologica. Percepire saggio, vivere corrispondente (Mimesis, 2020) przedstawia teorię percepcji ekologicznej jako fenomenologii relacji.

Poza książkami jest autorem ponad pięćdziesięciu esejów i artykułów.

Anna Królikiewicz, urodzona 7 lutego 1970. Dyplom na Wydziale Malarstwa ASP Gdańsk w 1993 roku, tytuł naukowy profesora nadany przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej – 2018, doktorat w roku 2000, po uzyskaniu w 2010 roku tytułu doktora habilitowanego prowadzi Czwartą Pracownię Rysunku. W latach 2001-2003 uczyła w kilku pracowniach na wydziałach Sztuki i Projektowania Graficznego Bilkent University w Ankarze, od 2013 wykłada przedmiot Kształt Smaku w School of Form w Poznaniu. Oddana monumentalnemu rysunkowi i instalacji, zdarza się, że pisze (stała kolumna w magazynie „USTA” poświęcona związkom sztuk pięknych i pokarmu).

Autorka wielu wystaw indywidualnych, brała udział w kilkudziesięciu wystawach zbiorowych w kraju i za granicą, swoje prace pokazywała m. in. w Nowym Yorku, Istambule, Ankarze, Kilonii, Brukseli, na międzynarodowych festiwalach sztuki współczesnej, w opuszczonym sklepie mięsnym w Sopocie, refektarzu Zakonu Kartuzów, oliwskim lesie, pustym mieszkaniu na krakowskim Salwatorze, w warszawskiej Zachęcie. Na przełomie 2018 / 19 pracowała nad scenografią do dramatu według powieści Alexandra Dumas: „Die Bartholomäusnacht ” w Theater Freiburg w Niemczech.

Współautorka, redaktorka naukowa i współwydawca monografii naukowej “Międzyjęzyk” porządkującej wątek użycia pokarmu jako medium w sztuce współczesnej, foodarcie, sztuce relacyjnej w polu malarstwa, antropologii, historii sztuki.

Ostatnie realizacje z 2022 roku powstały na zaproszenie Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN w Warszawie, i metaforyzują zagadnienia dotyczące kuchni żydowskiej na wystawie ” Od kuchni. Żydowska kultura kulinarna”.

Laureatka nagród rektorskich za osiągnięcia artystyczne i pedagogiczne, dwukrotnie stypendystka miasta Sopot oraz Marszałka Województwa. Laureatka nagrody Prezydeta Miasta Gdańska za 25 lat pracy twórczej, oraz Muza Sopotu w dziedzinie Kultury I Sztuki 2019, nominowana do tytułu Człowieka Roku w Kulturze 2019 I 2020 (Pomorskie Sztormy 2019 i 2020 ), nominacja finałowa do nagrody Spelndor Gedanensis 2020. W 2019 wyróżniona odznaką Zasłużony dla Kultury Polskiej.

Dorota Koczanowicz – dr hab. prof. UWr, kulturoznawczyni. Dyrektorka Instytutu Kulturoznawstwa UWr; przewodnicząca Rady Dyscypliny Nauki o Kulturze i Religii (UWr); członkini Komitetu Nauk o Kulturze PAN. Jest autorką książek oraz artykułów dotyczących zagadnień estetycznych, genderowych, sztuki współczesnej i kultury kulinarnej. Stypendystka The Wittgenstein Archives w Bergen (2003); John F. Kennedy Institute w Berlinie (2006) oraz NAWA Bekker (2022). W 2014 roku otrzymała grant NCN-u na badanie relacji pomiędzy jedzeniem i estetyką, a w 2020 grant NPRH Universalia. Opublikowała: Doświadczenie sztuki, sztuka życia. Wymiary estetyki pragmatycznej (2008), Pozycja smaku. Jedzenie w granicach sztuki (2018); współredagowała: Między estetyzacją a emancypacją. Praktyki artystyczne w przestrzeni publicznej (2010), Between Literature and Somaesthetics: On Richard Shusterman’s Pragmatism (2012), a także Discussing Modernity. A Dialogue with Martin Jay (2013). Publikuje m.in. w „Pracach Kulturoznawczych”, „Kontekstach”, „Performance Research”, „The Monist”, „Pragmatist Today” i „Czasie Kultury”.